Moramo biti pošteni i reći da je panslavenska ideja imala jak uticaj na zbivanja u našim krajevima, ali o njoj nećemo raspravljati jer se sama po sebi nameće kao suština.
Osnivanje Sokola u Čehoslovačkoj podudara se sa vremenom kada se u slovenskim zemljama javlja težnja oslobađanja od tutorovanja ma koje tuđinske vlasti. Narodu bi dosta zuluma i pored toga što je taj zulum ,bio bez izuzetka, za one koji su živjeli na jednoj teritoriji i u bliskom ekonomskom i kulturnom suživotu.Govorilo se da su događaji samo uvod u nacionalno otrežnjenje koje se nije nikako desilo nego čak pokazalo da se stanje mijenja, ali samo onim koji su svjesni svoje iredente , pa nacionalno buđenje i težnja za preporodom ma kog oblika u period propadanja turske imperije nije za svakog bila jasna činjenica. Najveći dio stanovništva nije shvatio šta će se desiti uskoro.Bune koje su predstavljale natureni eksperiment koji je trebao potvrditi kako stanje sprema „gospođa“ Evropa nije svakom omogućavalo da shvati događanja naroda koji ničim nije upozoravan, a sam nije imao svijesti i znanja da shvati šta mu se sprema tako da je njegovo nacionalno „osvješćenje“ daleko od onoga što bi trebalo da dođe novim sutra.Zajedničko učešće u svemu što se moglo nazvati preporodom je bio samo dokaz zajedničkih odnosa u sredinama koje su predstavljale zaokružene cjeline koje su kasnije dobile ime, izmišljeni naziv, suživota i međusobne tolerancije, a da toga nisu uopšte bili svjesni.Do tada je vlada princip poštovanja radi poštovanja i ne miješanja u ekonomske principe koji su vladali do tada kao i dugi niz godina i prije i kasnije uz stvarno pošteno priznavanje tolerantnog maksimuma koji se uveo mnogo godina kasnije.
Bune Visočana i Sarajlija protiv vezirskih silnika su dokaz da je vrijeme konačnog obračuna blizu. Međutim, desila se situacija koju nije shvatio obični puk, bune su svirepo ugušene, a feudalni prvaci Bosne i Hercegovine pobijeni upravo od svoje vlasti koja je došla na sam kraj svog postojanja. Situacija nije bila za pohvaliti u nastupajućem vremenu, ali prihvatimo zajedništvo kao princip približavanju onima koji bi sutra mogli postati neprijatelji jer samo tako je bilo moguće stići izgubljeno vrijeme. Spas je u znanju, školovanju kulturnom preporodu , druženju, razmnjeni mišljenja i prihvaćanju novog oblika otpora koji nije britak kao sablja ali je ubojit na drugi način, jer pasivnost smanjuje predostrožnost i izoštrava pogleda daleko naprijed.Samo po sebi se pojavljuju se drugi oblici otpora koji se ne razumiju odmah.Ističe se potreba za preporodom na kulturnom planu, iznalaženju i organizovanju vodećeg sloja ljudi, prvaka, kao garancija istaknutog vodstva onih koji to mogu, a ne onih koji to hoće. Pred samu smjenu vjekova , zamijenjeni su viševjekovnom feudalnom, sa „savremenijom“ kolonijalnom okupacijom, što predstavlja temeljit preokret u organizovanju društveno ekonomskog života.U zadnjoj trećini XIX vijeka, pulsira organizovano gradsko jezgro i naselje Visokog i okoline, koje kao organizovana društveno ekonomska zajednica imućnijih trgovaca,zanatlija i posjednika čini gradsko jezgro kao predvodnik promjena u gradu.Pisani izvori govore da je u to vrijeme ,1882.g. bilo u Visokom 750 domaćinstva sa približno 5.000 stanovnika, 184 trgovca i 262 zanatlija , kožara najviše,ćebađija i drugih zanatskih zanimanja nastalih kao prateći oblik osnovnih zanata.Već u to vrijeme jača cehovska organizacija sa strogo propisanim pravilima zasnovanim na običajnom pravu i pravu sredina koje su nešto ranije prebrodile porođajne muke organizovanja.Ekonomska tolerantnost se ogleda u izrazitoj podjeli rada, tako da su : Muslimanske porodice zadržale su pravo na bavljenje kožarstvom, preradi i trgovini.Pravoslavne porodice su se bavile preradom vune, trgovinom i ugostiteljstvom.Katoličke porodice su se bavile preradom kostrijeti i ugostiteljstvom, što je suštinski stvorilo građanski sloj imućnijih organizatora i finansijera proizvodnje, istina manufakturnih oblika organizovanja, što će u novim oslovima robne privrede stvoriti uslove za pretpostavke nacionalnog buđenja i kulturnog preporoda. Teoretski bi sada trebalo da se obradi uslovnost daljnjeg napretka koji se u našim prilikama iznjedrio iz novina koje donese aneksija Bosne i Hercegovine, kada je Austrougarska, svojim kolonijalnim principima unijela u naše odnose i dio dostignutih oblika eksploatacije kroz nova evropska dostignuća započela industrijalizaciju razvojem robne privrede i saobraćajnica kao osnove brzog prodora prosperitetne evropske ekonomske orijentacije.Koliko god smo mi bili ubjeđivani da je Austrougarska izvukla iz Bosne i Hercegovine nebrojena prirodna bogatstva, ona je na određen način otvorila oči neukom narodu, zaposlila ga, stvarajući mu radne navike i unaprijedila odnose o kojim se nije znalo do tada, danas s puno pijeteta moramo govoriti da je šteta što Austrougarska tako kasno dođe i što je „otjera“ jedan maloljetnik Gavrilo.
Odjednom narodu bi malo veselja i godišnjih teferiča i i nekih manja posjećenih skupova na panađurima.
Potreba za kulturnim identitetom i uticaj iz Evrope učinili su da osnivaju centri skupljanja. Formiran Srpski Soko kao dio nacionalnog procesa, izražen kod pravoslavnog življa zbog uticaja događaja u Srbiji čime se izgubio jedan ideološki pravac SANU, jedan krajcar novi mladi , ne više pravoslavni, nego Srbin.
Kod Muslimanskog življa koje je za jednu noć postalo nepismeno, bez imena i identiteta, odlaskom turske imperije, napuštena od sve Evrope kao narod bez pripadnosti vremenu i prostoru, a posebno matici, više se izražava težnja za kulturnim preporodom i dokazivanjem samobitnosti na svojoj teritoriji što nije bilo lahko jer su u istom momentu počele hegemonističke ideje drugih, pa je ne prevaziđeni politički geg laganog i pritajenog ciklusa samoodržanja započeo prije kulturnom autonomijom nego političkom borbom, što je Austrougarska brzo uočila i dala veliku autonomiju, gotovo istog stepena kako je Bosna i Hercegovina imala za Turskog vakta.Formira se Srpsko pjevačko društvo Milutinović 1891.g., Muslimansko društvo „Gajret“ 1904.g., zatim Muslimanska čitaonica 1907.g. „Soko“ 1909.g., zatim muslimanski Soko 1911.g. i izgradnja Srpskog doma 1912.g., da bi se ova faza promjena završila objedinjavanjem oba Sokola, čime se može postaviti pogrešna teza o poistovjećivanju težnje za oslobođenjem i društvenim preporodom jer su ciljevi zbližavanja imali sasvim oprečne osobine što će se pokazati veoma uskoro.
Politička visprenost dovela je dotle da osnivači jednog zajedničkog društva organizovano ispolje svoje težnje, jedni nacionalne, a drugi kulturne.Iako je vrijeme u periodu 1919-1933 bilo vrijeme neimaštine i kriza sa zacjeljivanjem ratnih rana i nedostatka izginule mladosti, ipak su se stekli uslovi i sretne okolnosti da u bivšoj Kasini i Sokolani počne sa aktivnostima na razvoju tjelovježbe-fizičke kulture u širem smislu. U to vrijeme je došlo do punog izražaja težnja za svježijim društvenim životom koji se odvijao u Kasini i Sokolskom domu.Normalno da su dolazile nove ideje, neko je donio vijest da postoje nogometni klubovi, skijaški i planinarski klubovi, pleh muzika.Sve su to bile dobre vijesti , ali je trebalo čekati da se na sve stigne i ostvari, pa tvrdnja koja se želi proturiti da je Soko bio sjeme razvoja sporta je sasvim pogrešna jer Soko nije bio razlog što su se formirala kasnija sportske sekcije, društva i sport u opšte u Visokom , nego uzrok, koga su jedni bili svjesni, a drugi mislili da prvi ne razumiju.
Već 1924.g.bio je obuhvaćen veliki broj omladine u neko od oblika djelovanja Sokola, pa se desio presedan za tadašnje vrijeme, da je naraštajska ekipa iz Visokog,provincije kao i danas, bila pobjednik u desetoboju na Sletu u Sarajevu, dobivši prelaznu zastavu.Djelovanjem Kasine i Sokola društveni život u Visokom poprima oblik zajedničkog nastojanja da mladina ima svoje mjesto u društvu što je bila i ideja osnivača Sokola.U Visokom Soko i Kasina nisu mogli jedno bez drugoga , a za to je bilo razloga od samog začetka „druženja“
Pravi preporodu sokolskoj aktivnosti počinje 1934. godine useljenjem u novo izgrađeni i napokon pokriveni sokolski dom , ali nažalost, sedmo godišnje aktivnosti su pokazale i veličinu zajedništva i kraj iluzijama o domu koji je okupljao omladinu bez uticaja na konfesionalnost što se u suštini nikad nije desilo jer je svaka društvena djelatnost u jednom vremenu i prostoru podlijegala uticaju šire zajednice i problematici koja je izlazila iz društvenih prilika i političkih tvorevina..Diktatura 1929 .g. je suštinski pokazala šta je Soko kao društvo, ko je bio inicijator i ko je osjećao potrebu za dominacijom unutar društva, i tako je proklamovano da može postojati samo jedinstven Soko Jugoslavije, na čijem čelu postaje pokrovitelj tadašnji prestolonasljednik Petar, što je značilo da dotadašnji skriveni uticaj postaje obznanjeni gest političkog uticaja u svim odnosima unutar društva Soko.Svakako je bilo i drugih pokušaja infiltriranja koji su zavisili od strukture stanovništva i njegovog uticaja i članstva koje je imalo snagu da se djelomično suprotstavi, ali nikada van generalno određenih elemenata rukovođenja.Drugi zvanični događaj koji je imao karakteristiku razbijačkog faktora i pokazivanja kome pripada liderstvo u društvu je bio i veoma značajan politički uticaj i infiltracija u sve vidove društvenih zbivanja uokviren u svečanost otkrivanja spomenika kralju Aleksandru kojom prilikom je predsjednik vlade ( Predsjednik Ministarskog Savjeta) Stojadinović, lično darovao zastavu Sokolskom društvu u Visokom.
Kod naprednih snaga u Visokom , navedeni čin je ocijenjen kao otvoreni vid polarizacije članstva.Međutim, opšte stanje se nije promijenilo nego je praktično predstavljalo početak političke polarizacije na koje su ukazali događaji koji su slijedili.U narednim godinama počinje opšta „briga“ političara za međusobno miješanje omladine unutar društva Soko, pa ponovna diferencijacija počinje obnavljanjem rada društva „Milutinović“, ponovnog otvaranja vlastitih prostorija ,utjerivanje članova u njih po nacionalnom ključu.Normalno da se stanje nastavlja „zaštitom“ identiteta pa se ubrzo osniva društvo,Omladina Svetog Ante, a onda i formiranje Muslimanske čitaonice. I …. Visoko konačno „izdiferencira“ svoje stanovništvo, što je do maksimuma razjedinilo i osiromašilo rad Sokolskog društva, što je itekako odgovaralo režiji predstojećih događaja i otupljivanje napredne mješovite skupine koja je konačno izgubila osjećaj za šire pristupanje antifašističkom frontu neposredno pred sami rat.Izgubivši uticaj u gradu generalno rukovodstvo društva Soko prebacuje aktivni rad kroz seoske sokolske čete, usredsređeno prema direktivi o organizovanju u kritičnim prilikama.Pod plaštom unapređenja sela, poljoprivrede, prosvjećivanja , sasvim studiozno se stvarala jaka polarizovana struja uokvirena u dinastičku zaštitu poretka, naspram antifašističkom frontu odbrane Jugoslavije i profašističkog osamostaljenja pojedinih članica koje su sačinjavala tadanju Jugoslaviju.
Svi događaji su bili protkani političkim ciljevima pa je tako rađeno da se politički odbrani Jugoslavija što u suštini nije imalo nikakvog smisla u
Naime, deklarativno je Soko kao društvo imalo zadatak da se uključi u odbranu zemlje.Sokolska župa Sarajevo je dostavila Sokolarskim društvima i četama materijal pod nazivom „ Princip i metod odbrambenog rada“, strogo povjerljivo pod rednim brojem 258/4 od 21-06-1940.g. tražeći najveću strogoću među članovima.Sam čin davanja uputstava strogo pov. govori o politici nacionalističkog opredjeljenja u sredinama koje još nisu bile deklarisane kao vojne jedinice.U samom uputstvu se kaže da je osnovni cilj sprečavanju neprijateljskih akcija kao i defetizma ( borba protiv masovne histerije i straha). Suštinski to nije bilo tako jer se vidi da se radi o formiranju budućih vojnih grupacija do bataljona što nema nikakvog smisla sa nekim mirnodopskim jedinicama , n.p.r. civilnoj zaštiti.Organizaciona šema nazvana „ Sokolska odbrambena priprema“ ili SOP pokazuje stvarnu namjeru osnivača prije mnogo godina.Govoriti o površnosti akcije koja je naturana cijeli period od početka prošlog rata pa do danas, da se radi o površnoj nacionalnoj i nacionalističkoj politici, jasno danas „kaže“ da je akcija bila izuzetno studiozno pripremana i da kod većine članova društva Soko nije izaziovala podozrenje,ali se u III odjeljku pokazuju stvarne namjere koje nisu ostavljle nikoga po strani, gdje se kaže :
“Da se uvodi četnički način ratovanja“, po čemu se očito vidjelo i konačno razotkrilo da je Soko bio i zamišljen kao sjemenište značajnih vojnih i elitnih formacija.Da se radilo o vojnim postrojbama pokazivale su ustaše i Nijemci koji su Sokole izjednačavali sa četnicima i u logorima Sajmište i Jasenovac u koje su dovodili predstavnike i kompletne uprave Sokola i isti dan ih streljali.
Istorija je pokazala da zna prilagođavati svojim potrebama stanja određenog vremena pa je govoreći o Sokolima govorila o njihovoj neodlučnosti i neznanju, koje je dovelo do kasnog otrežnjenja 1944.g. kad su masovno Sokolovi „pohrlili“ u oslobodilačke jedinice.
Značajno svjedočenje o ovim događajima je ostavio u amanet piscu većeg dijela ovog feljtona, Dušan Ćulum pri prvom i posljednjem susretu u Jasenovcu 1942.g. pri dvomjesečnom zadržavanju prije transporta u koncetrocaione logore Norveške.
Proslava 80-te godišnjice Fizičke kulture i sporta u Visokom
26-03-1990.g. je obavljena u jednom isto takvom prelomnom trenutku u kom su se našli građani Visokog i nosila je pečat proslave koja je osvijetlila pokušaje da se zatru određeni događaji i za sva vremena skine anatema prolaska sudbonosnih događaja koji su sasvim mirno prolazili pored Visokog što u suštini nije bila nikad istina koja je kao takva odgovarala pojedinim građanima
Period od 28 godina je period djelovanja Sokola sa obilježjem tjelovježbe, progona istaknutih pojedinaca koji su proganjani tokom zabrane rada Sokola u periodu od četiri godine.Zatim nastupa period koji će trajati 23 godine i biti obilježen tjelovježbom , ali i nacionalnom i kulturnom osvješćivanju .Nakon toga ponovo dolazi četiri godine zabrane rada i onda 44 godine nesmetanog rada koje više nisu karakterisali međusobni prikriveni odnosi i namjere koje su proizašle iz osnovne ideje da bi se na kraju pokazale kao činjenice koje su projicirane osnivanjem društva Soko, a kasnije Partizana , društva tradicionalnog imena kojim se nije ničim narušila osnovna ideja osnivača i nosioca opstanka .Ponovo 4 godine zastoja zbog ratnih zbivanja i onda odmor koji već traje 14 godina.
Iz podataka koji su nam ostavile ustaše u Visokom je nestalo 235 žrtava rata od toga 119 Jevreja, a od toga više od 40 članova Društva Soko.
Jedini preživjeli član društva Soko koji je prošao golgotu organizovanja, proganjanja i interniranja u logore Sajmište, Jasenovac i logore u Norveškoj je Čakić Meho koji i danas mirno živi u Visokom. Kad pored njega prođemo onako sitna, ostanemo iznenađeni kad saznamo da je on bio sudionik velikog dijela vremena opisnog u ovom feljtonu.
I šta onda slaviti 2010.g., 101 godina razvoja sporta u Visokom ili formiranja društva Soko?
U svakom slučaju razvoj sporta.
Prema zabilješkama Avde Čakića
Priredio Goran Čakić
Posvećeno mojim amidžama i ocu, kao sjećanje na vrijeme kad je sport bio njihov život i kad su kao sportaši davali sportski duh Visokom.
- Hasan Čakić
- Avdo ——-
- Šukrija——
- Meho——-
- Mustafa—-
- Salem——-